50 Χρόνια Δημήτρια

Πενήντα χρόνια Δημήτρια. Μια απόπειρα «συγκόλλησης» και επιτομής δρωμένων, ανθρώπων και στιγμών από την ιστορία και τα αρχεία του σημαντικότερου πολιτιστικού θεσμού της Θεσσαλονίκης.

Τα αρχεία είναι πεδία ανασκαφών, ένα είδος αρχαιολογίας του σύγχρονου κόσμου. Προσέρχεσαι σε αυτά με δέος, μάσκα και γάντια, ανίδεος για το τι μπορεί να συναντήσεις. Πέρασα μια σκονισμένη άνοιξη σκαλίζοντας τα αρχεία της πόλης με αφορμή το ιωβηλαίο των Δημητρίων -μια επίμονη «χρονότρηση» στην πολιτισμική στρωματογραφία της πόλης.

Τα κάθε λογής αρχεία και τα παραφερνάλιά τους -λευκώματα, αφίσες, φωτογραφίες, δελτία Τύπου, βίντεο, αποδελτιώσεις, σημειώσεις, προϋπολογισμοί, ισολογισμοί, απολογισμοί, προτάσεις συμμετοχής καλλιτεχνών, σχέδια κανονισμών-, ταξινομημένα ή ατάκτως ερριμμένα, επίσημα ή ερασιτεχνικά, δημόσια ή ιδιωτικά, σε ράφια, υπόγεια, φακέλους και σακούλες, με καλούν σε ένα ιδιότυπο κυνήγι θησαυρού: ακολουθώ ίχνη, που με οδηγούν σε νέα ίχνη, που με καλούν να επανεξετάσω τα προηγούμενα, τα οποία φωτίζουν ή τα ανατρέπουν, που ζητούν να γίνω, όπως έγραφε ο Πεντζίκης, «συγκολλητής».

Μια ακτινοβόλος εστία πολιτισμού!

Η προσπέλαση των αρχειακών υλικών και η δημιουργική ανάκρισή τους αφήνει να ξεπροβάλουν μέσα από τα κουβάρια των αρχείων ένας σωρός νήματα πιθανών αποπειρών ιστοριογράφησης, και η συναρπαστική, αδιάλειπτη, πεντηκονταετής διαδρομή μιας διοργάνωσης που καθιερώθηκε το 1966 από την τοπική επιτροπή του ΕΟΤ ως «μόνιμος καλλιτεχνικός θεσμός [που] επιδιώκει όχι μόνον να υπηρετήση και να προβάλη τας αιωνίας αξίας και τα ιδεώδη του Ελληνισμού, αλλά και να καταστήση την μακεδονικήν πρωτεύουσαν ακτινοβόλον εστίαν των μεγάλων σύγχρονων πολιτιστικών οραματισμών και επιτεύξεων του λαού μας», όπως σημείωνε ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας Στέφανος Στεφανόπουλος στον κατάλογο της πρώτης διοργάνωσης.

Ιστορίες που συνθέτουν μια μικρή φιλοσοφία πολιτιστικής διαχείρισης: Από τον πολιτισμικό ελιτισμό μιας διοργάνωσης για λίγους στη διατύπωση της ανάγκης για λαϊκή απήχηση από τα μέσα του ’80 και κατόπιν, και από το στόχο της αναβίωσης της βυζαντινής Θεσσαλονίκης στην ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση Διεθνών Φεστιβάλ (1995).

Ή εξωτερικής πολιτιστικής πολιτικής, με διαφημιστικές καταχωρήσεις (τη δεκαετία του ’70) αλλά και με κείμενα των καταλόγων στα αγγλικά (από τη δεκαετία του ’90 μέχρι τις μέρες μας).

Ακόμη, μικρές ιστορίες επικοινωνιακής πολιτικής: πώς φτάσαμε από τα (300.000) φέιγ βολάν, γραμμένα στα ελληνικά και στα αγγλικά, που σκορπίστηκαν στον ουρανό της πόλης από δύο στρατιωτικά αεροσκάφη για να προαναγγείλουν την έναρξη της πρώτης διοργάνωσης τον Οκτώβριο του 1966 στο σάιτ του 2004 και τα social media.

Ή ένα ταξίδι στη σύγχρονη γραφιστική ιστορία της πόλης μέσα από τα εξώφυλλα και το σχεδιασμό των καταλόγων: Από το παγώνι του Σβορώνου, στη γεωμετρία του Τσίζεκ και τις μετα- φιγούρες των Beetroot.

Ή ιστορίες εκδοτικών «γκιουλιβερισμών»: Από τα ολιγοσέλιδα τομίδια στις εκδοτικές υπερπαραγωγές των αρχών του 2000, αμφότερα συλλεκτικά είδη.

Ιστορίες τρανέματος: Από τον οριακά διψήφιο αριθμό εκδηλώσεων στις πρώτες διοργανώσεις με τις παραστάσεις να επαναλαμβάνονται (από ανάγκη, αλλά και κατόπιν απαίτησης του κοινού – πάνω από 15.000 άτομα παρακολούθησαν τις 6 παραστάσεις της Όπερας του Βουκουρεστίου και των μπαλέτων της το 1970) στον τριψήφιο αριθμό στις αρχές του 2000 αλληλοεπικαλυπτόμενων εκδηλώσεων που στις αρχές του 2000 καλούν το κοινό σε χάραξη στρατηγικής παρακολούθησης. Συνολικός αριθμός: περισσότερες από 2000 συνολικά πραγματοποιημένες κεντρικές και παράλληλες εκδηλώσεις μέσα σε 49 χρόνια.

Ή διεύρυνσης: από τις αμιγώς ελληνικές πρώτες διοργανώσεις και την κατοπινή (από το 1968) συμπερίληψη καλλιτεχνών και σχημάτων από το εξωτερικό, κυρίως από τις Ανατολικοευρωπαϊκές χώρες αρχικά, στη γεωγραφική έκρηξη – συνολικά περισσότερες από 30 διαφορετικές χώρες προέλευσης συμμετεχόντων καλλιτεχνών, από τη Νέα Ζηλανδία έως τον Καναδά και την Ιαπωνία.

Ή επέκτασης, αντικειμένου και χώρου: Από την αρχική προσκόλληση στη μουσική και το θέατρο, σε συμπερίληψη μιας πληθώρας καλλιτεχνικών και πολιτιστικών μορφών, από ροκ όπερα και υπαίθριες εικαστικές εγκαταστάσεις, σε παντομίμα, Καραγκιόζη και φεστιβάλ κομμωτικής τέχνης. Και από το θέατρο της ΕΜΣ και τη Ροτόντα στις πρώτες διοργανώσεις, στα περισσότερα από 100 διαφορετικά σημεία δράσης στην πόλη συνολικά, υπαίθρια και στεγασμένα. Αλλά και στην ανάδειξη-ανάκληση από τη λήθη πάλαι ποτέ ανοίκειων σημείων κτιρίων της πόλης: Αλατζά Ιμαρέτ, Σφαγεία, Βίλλα Πετρίδη.

Ή τέλος, λίστες καταγραφής των πολιτιστικών δράσεων που προέκυψαν μέσα από τον θεσμό των Δημητρίων (για παράδειγμα, Εικαστικοί Περίπατοι, Ethno Jazz Festival, τα Δημήτρια στα Σχολεία, ανασύσταση τοπικής παραγωγής όπερας, κ.α.), υπογραμμισμένες σημειώσεις για τα ονόματα των καλλιτεχνών που αναδείχθηκαν μέσα από τα Δημήτρια, αλλά και όλα εκείνα τα ονόματα, τους Τσικ Κορέα, και τους Γουέιν Σόρτερ και τους Χέλμουτ Νιούτον αυτού του κόσμου που δύσκολα θα καταφέρναμε αλλιώς να συναπαντήσουμε.

Εδώ, στη ρωγμή του χρόνου

Σταδιακά, αρχίζω να εγκαταλείπω τα νήματα αμέσως μόλις τα καταγράψω. Παρατηρώ ότι ο ρυθμός της φυλλομέτρησης ολοένα και μειώνεται. Οι φωτογραφίες, συχνά ξεθωριασμένες, ακόμη πιο συχνά χωρίς λεζάντες, καλούν σε ένα ιδιότυπο «μάντεψε ποιος». Απαιτούν προσοχή στις λεπτομέρειες, στα γνωστά-άγνωστα περιβάλλοντα πίσω από τα γνωστά-άγνωστα πρόσωπα -η ιστορία κάθε εποχής όπως καταγράφεται από τα κουστούμια, τις πόζες και τους μορφασμούς των απεικονιζομένων. Οι ιστορίες ανακαλούν προσωπικές εμπειρίες, μακρινές αναμνήσεις. Οι ευγενικοί, φιλόξενοι αρχειονόμοι, εγκαταλείπουν τα γραφεία τους και με συνοδεύουν σε αυτό το άφημα του «αντικειμενικού» βλέμματος, μοιράζονται μαζί μου τις δικές τους εμπειρίες και αναμνήσεις. Στην κατακερματισμένη αρχειακή αφήγηση, έρχεται να προστεθεί, κόλλα της συναρμογής, η προσωπική μαρτυρία/ερμηνεία.

Απόφαση: το προϊόν της αρχικής (σε καμία περίπτωση εξαντλητικής) έρευνας να είναι μια προσομοίωσή της. Ούτως ή άλλως, η εξιστόρηση του «μυστηρίου», αποσπασματική, δεν συνεπάγεται και λύση του γρίφου. Απομένουν πολλά ψηφία ακόμη, ίσως λησμονημένα σε κούτες και υπόγεια, ή που έχουν από καιρό πια αποσυντεθεί. Παραδίδουμε στη διάθεσή σας, αγαπητοί περιηγητές, ένα οπτικό αρχειακό υλικό με σκοπό να μετατραπεί σε βιωματικό εργαστήριο ανάκλησης των προσωπικών σας εμπειριών και αναμνήσεων από τα Δημήτρια, εκείνων που συνιστούν και επαναδιαπραγματεύονται την πολιτισμική μας ταυτότητα, που καθιστούν, όλους εμάς, το μεγάλο ζων αρχείο μιας κοινωνικοπολιτισμικής ιστορίας 50 χρόνων.

Μια μικρή αντήχηση των καιρών μας: συχνά οι αρμόδιοι στα σημειώματά τους που συμπεριλαμβάνονται στους ετήσιους καταλόγους θα αναφερθούν στις οικονομικές δυσκολίες της διοργάνωσης, στις περιρρέουσες συνθήκες που κάποιες χρονιές έθεσαν εν αμφιβόλω την πραγματοποίησής της. (Μοιάζει να) απαντά ο Κωστής Μοσκώφ, σε ένα κείμενό του στο επετειακό λεύκωμα για τα 33 χρόνια Δημητρίων το 1955: «Τα Δημήτρια είναι μια ανάσα μες τον χρόνο, γιορτή της μητέρας Θεσσαλονίκης. Μακάρι η γιορτή αυτή να γίνει το καθημερινό γεγονός, το πολιτιστικό προϊόν ποιότητας, να κυριεύσει κάθε στιγμή μας συμμετέχοντας και αυτό με τους δικούς του τρόπους στον αγώνα για τον παραπέρα εξανθρωπισμό της ζωής».

Και κάπως έτσι, το αρχείο, το συμπύκνωμα των ατομικών μας εμπειριών, γίνεται με τη σειρά του η αρχαιολογία του μέλλοντός μας.

Έρευνα, Κείμενο: Μαρίνα-Αιμιλία Κοντού

Ευχαριστούμε το ΕΛΙΑ - ΜΙΕΤ (Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο - Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) για τη διάθεση αρχειακού φωτογραφικού υλικού σχετικά με το φεστιβάλ των Δημητρίων.